Natural and anthropogenic factors influenced Czarna Nida river valley during the Late Glacial and Holocene

• Published in: Folia Quaternaria Vol. 81; no. 1; pp. 5 - 174
• Main Author: Krupa, Joanna
• Format: Journal Article
• Language: English
• Published: De Gruyter Open 01.09.2013
• Subjects: anastomoza; geoarcheologia; holocen; późny glacjał; rzeka rozgałęziona
• DOI: 10.2478/folquart-2013-0001
• ISSN: 0015-573X

Celem badań było rozpoznanie głównych etapów późnoglacjalnej i holoceńskiej ewolucji doliny Czarnej Nidy, która przecina dwie jednostki fi zycznogeografi czne: Góry Świętokrzyskie i Nieckę Nidziańską. W pracy szczególna uwaga poświęcona jest zapisowi zmian klimatu i działalności człowieka w rzeźbie i aluwiach. W obrębie dna doliny Czarnej Nidy w jednym poziomie morfologicznym występuje szereg włożeń różnowiekowych. Włożenia te były formowane przez rzekę o różnym rozwinięciu koryta - roztokowym (vistulian) - makromeandry (późny glacjał) - układy wielokorytowe (eoholocen, subatlantyk) - małe meandry (holocen). Spowodowało to też różnice w wykszatałceniu aluwiów tych systemów, co zostało uchwycone dzięki analizom litofacjalnym i granulometrycznym. Ogólne tendencje późnoglacjalno-holoceńskiego cyklu erozyjno-akumulacyjnego nawiązują do prawidłowości znanych z dolin środkowej Europy i opisanych w licznych pracach. Oprócz ponadregionalnych faz powodzi, np. w mezoholocenie około 6200 BP, występują ślady lokalnych, pojedynczych zdarzeń ekstremalnych, które modelują zlewnie niższego rzędu. W dolinie nie zostały rozpoznane wyraźne ślady wzrostu aktywności fl uwialnej związanej z rozprzestrzenieniem się prehistorycznego hutnictwa żelaza w okresie rzymskim. Dane z doliny Czarnej Nidy oraz analiza literatury z innych dolin środkowoeuropejskich wskazują na to, że koncepcja E. FALKOWSKIEGO (1971, 1975), dotycząca poźnoglacjalno-holoceńskiej transformacji koryt niżowych: rzeka roztokowa - wielkie meandry - małe meandry - rzeka roztokowa, może być stosowana również do rzek średniogórza. Powinna jednak zostać uzupełniona o holoceńskie systemy wielokorytowe (anastomozujące, rozgałęzione) funkcjonujące w eoholocenie i subatlantyku, które są coraz częściej opisywane także w innych dolinach europejskich. Studies on the impact of climate and human activity on evolution of river valleys, in various timescales, have been being conducted for many years in various academic centres (e.g. TROLL 1957; STARKEL 1960; FALKOWSKI 1967, 1975; SCHIRMER 1974; BECKER, SCHIRMER 1977; KOZARSKI, ROTNICKI 1977, 1978; SZUMAŃSKI 1977, 1982; ALEXANDROWICZ ET AL. 1981; STARKEL, THORNES 1981; FLOREK 1991; KALICKI 1991; VANDENBERGHE 1992). Today these problems have not lost anything from their topicality, which could be proved by numerous programs (e.g. INQUA-GLOCOPH, FLAG, PAGES), conferences, and publications from the last years (e.g. VANDENBERGHE, MADDY 2001; KLIMEK 2003; KUKULAK 2004; STARKEL 2005; KALICKI 2006; KOBOJEK 2009; NOTEBAERT, VERSTRAETEN 2010.). Prehistoric changes of the environment, both natural and anthropogenic, may be a base for forecasts in conditions of recent climatic changes and increasing anthropogenic pressure. Hitherto studies concentrated on investigations of main valleys, e.g. the Vistula river valley, in several parts, published in 6 volumes ‘Evolution of the Vistula River Valley during the last 15 000 years’ in the years 1982-1996 and summarized in a monograph (STARKEL 2001). A row of published monographs concerned particular regions of Poland, e.g. the region of Łódź (TURKOWSKA 1988), Pomerania (FLOREK 1991), Bieszczady (KUKULAK 2004), or the entire Central Europe (KALICKI 2006). However, majority of these studies were focused on rivers of the first or second order, and only a few of them concerned rivers from the belt of uplands and old mountains (e.g. KLIMEK 1996, 1999, 2003; ŚNIESZKO 1985; TEISSEYRE 1991; MICHNO 2004; WÓJCICKI 2005, 2010). In the Holy Cross region the investigations on this subject were conducted in a few sections of valleys (among others the valleys of Świślina, Psarka, Belnianka, Nida, Kamienna) in the 1950s and 1960s, and in the upper, source section of the Czarna Nida (in the fourth-order valleys of Lubrzanka and Belnianka) in the 1990s (LUDWIKOWSKAKĘDZIA 2000, KOWALSKI 2002a, b). The present study is an attempt of filling a gap in the Polish literature on this subject; regional on the one hand, and this concerning identification of record of the climate changes and the anthropogenic pressure in morphology and alluvia of the lower, third-order river systems on the other.